شماره یک میدان ایگور استراوینسکی
نگاهی به فعالیت های موسسه پژوهش های تطبیقی موسیقی و آکوستیک ( IRCAM)
پاریس، سال ۱۹۶۹ زمان اتمام بزرگترین پروژه فرهنگی هنری فرانسه: «مرکز ملی هنر و فرهنگ ژرژ پمپیدو» اثری تا آن زمان منحصر به فرد که به وسیله دو تن از معماران جوان اروپایی یعنی رنزو پیانو و ریچارد راجرز طراحی و ساخته شد. مرکز ژرژ پمپیدو واجد خصوصیاتی کاملا استثنایی است. کانونی چند منظوره که شامل موزه ملی هنرهای مدرن، مرکز طراحی صنعتی، اداره توسعه فرهنگی و دو ارگان مهم دیگر یعنی کتابخانه عمومی مرجع و موسسه پژوهش های تطبیقی آکوستیک موسیقی IRCAM است.ژرژ پمپیدو رئیس جمهوری وقت فرانسه پس از بنیانگذاری موسسه پژوهش های تطبیقی، مدیریت آن را به پیر بولز آهنگساز و مولف پیشروی فرانسوی سپرد. اندیشه ابتدایی بولز در موسسه، گسترش پژوهش در زمینه منابع نوین صوتی، آموزش آزاد و کمک به شکوفایی نسل جوان آهنگساز بود.
با اینکه اصول فکری بولز در زمینه موسیقی بسیار غیرمنعطف و بنیاد محور به نظر می رسید اما او توانست با بهره گیری از مشاورین و آهنگسازان خط واحد فکری خود را منعطف تر ساخته و کاربری موسسه و حیطه های فعالیت کار گروه های تخصصی را افزایش دهد.
دوران مدیریت بولز دوران رویدادهای بزرگ موسیقی در موسسه بود. کنسرت های آهنگسازانی چون لوئیجی نونو، لیگتی، تریستان موری و ژرارگریسی، زایش موسیقی اسپکترال، کشف منابع جدید صوتی، پژوهش و طراحی روش های نوین آموزش، نگاه بنیادین به اجرا Performance پیوند دو مقوله علم و موسیقی و تاسیس آنسامبل های پیشرفته ای چون «Intercontemporain» از مهمترین رخدادهای آن زمان است.تمامی این جهش ها، موسسه تحت سرپرستی بولز را تبدیل به یکی از مهمترین کانون های پژوهشی آموزشی در سطح جهان کرد و هنوز هم این مرکز برای بسیاری از هنرمندان و دانش پژوهان نمونه اتوپیای هنری در جهان مدرن است.از دهه ۸۰ و با ورود نرم افزارهای رایانه ای به جهان موسیقی همکاری موسسه با نهادهای آکادمیک در زمینه طراحی برنامه های سایبر آکوستیک و سایبرسونیک شدت بیشتری گرفت. در این دهه بیش از ۵۰ پروژه مشترک بین موسسه و نهادهایی چون وزارت علوم، ارتباطات و مخابرات Telecom و آژانس های فعال در زمینه زیست صوتی، پژوهش های شهری، ادیوسفر و کانون های آموزشی به انجام رسیده است.
در ۱۹۹۲ و با ورود نگرش های غیرمحافظه کارانه لوران بایل به حوزه مدیریتی موسسه، همکاری بیشتری بین این نهاد با سایر نهادها به خصوص در زمینه کنسرت و کارگاه های اجرایی آغاز شد. تاسیس فستیوال آگورا Agora یکی از دستاوردهای این دوره از فعالیت های موسسه قلمداد می شود. مدیریت جدید با درک موقعیت و اهمیت شبکه وب مرحله قابل پیش بینی و نوینی از آموزش و پژوهش را آغاز کرد. روال و چشم اندازهای موسسه تا به امروز به جز در چند مورد تغییر چندانی نکرده است.
گسترش پژوهش
موسسه تحت سرپرستی بولز با وجود آوردن کادرهای متخصص، پذیرای روش های گوناگون علمی جهت تاثیرگذاری بر موسیقی مدرن شد. فیزیک آکوستیک، فیزیک مکانیک، دانش رایانه ای و روانشناسی از جمله علومی بوده و هستند که در ترکیبی ویژه و فعال با موسیقی مرز بین عقل کاربردی و الهامات هنری را به طور نسبی از میان برداشتند. فعالیت ها و چشم انداز سالانه بخش پژوهش به وسیله کار گروه های تخصصی طراحی و به تیم های اجرایی واگذار می شود. هر تیم مسئولیت اجرایی کردن طرح ها و تطبیق آنها با روش های علمی را در راستای اهداف و اصول موسسه برعهده می گیرد. پژوهش در زمینه تولید برنامه های رایانه ای تجزیه و تحلیل تزهای پیشنهاد شده از وظایف این بخش است. گروه پژوهشی شامل بیش از ۸۰ پژوهشگر و آهنگساز، زیر نظر مسئول گروه فعالیت های تحقیقی ارسالی به موسسه را مورد مطالعه قرار می دهند.
الف تیم آکوستیک و ادوات پردازش صوت
بخش فعالیت های آکوستیک به بررسی و طراحی رفتارهای صوتی محیطی و ادوات تولیدکننده صوت یا همان منابع تولید صدا می پردازد.
ترسیم عوامل نوسانی، لرزشی، پخش و انتشار صوت، طراحی سیستم های مد پردازش گر، طراحی و نمایش پتانسیل و وضعیت صدادهی ادوات نوین صوتی از جمله فعالیت های تیم آکوستیک هستند. یکی از پروژه های همیشگی این بخش آزمایش و مونیتورینگ پخش صوت در فضا، طراحی محیط های صوتی براساس پارامترهای طراحی شده، ارائه گزارش از آزمایشات در اتاق آکوستیک طراحی اودیوسفر و همکاری با پروژه های معماری است. مطالعه نوع انتشار و انتقال صوت در محیط های باز و بسته با بهره گیری از سیستم های فضاسازی مجازی از جمله فعالیت های این تیم است. شبیه سازی آکوستیک یکی از مهمترین روش ها در آهنگسازی معاصر به حساب می آید. با شبیه سازی، آهنگساز می تواند بهترین روش چیدمان محیطی، ترکیب بندی و مکان نگاری منابع صوتی را در کنسرت ها و پروژه های چند رسانه ای به دست آورد. اتاق آکوستیک و شبیه سازی اودیوسفر در زمینه های دیگر نیز کاربردهای فراوانی دارد. پژوهشگران آلودگی صوتی، صنایع اتومبیل سازی، رسانه های دیداری، شنیداری، علوم ارتباطات و مخابرات نیز از این بخش استفاده می کنند. در ۱۹۹۹ به سفارش وزارت فرهنگ، موسسه با تاسیس تیم تحقیقاتی طراحی صوتی یک پروژه جدید و طولانی مدت را در زمینه طراحی صوتی محیطی و چیدمان در فضاهای عمومی آغاز کرد.
ب تیم آنالیز
این کارگروه با گسترش پژوهش در زمینه پردازش اصوات، تجزیه و تحلیل و روش های وابسته به آن به صورت بندی، فهرست نگاری نتایج شبیه سازی ها، تهیه گزارش از آزمایشات منابع صوتی و کنترل سیستم به گروه های دیگر یاری می رساند.
ج واحد رایانه
این تیم، کارگروه ویژه ای است که به تصویرسازی ساختارهای صوتی و موسیقایی پرداخته تا بدین وسیله مطالعه در زمینه طراحی صوت و ارتباط بین ماده و موسیقی به نحوی شکل پذیر و قابل مشاهده در دسترس آهنگسازان قرار گیرد. تیم با محاسبه و تصویرسازی ساختارهای صوتی موسیقایی در پروژه ای جدید به طراحی نرم افزارهای زبانی برای اجرا و آموزش می پردازد این برنامه ها هر سه ماه یک بار کامل تر می شود و در کارگاه های آموزشی موسسه مورد استفاده قرار می گیرد.
د تیم پژوهش های تطبیقی
این کارگروه فعالیت های خود را بر ارتباط موسیقی آکوستیک با سایر علوم انسانی معطوف ساخته است. ارگونومی، روانشناسی، محیط زیست و علوم رسانه ای خبری از جمله علومی هستند که در ارتباط با آکوستیک مورد پژوهش قرار می گیرند. تیم پژوهش های تطبیقی فعالیت های خود را در سه زمینه پیگیری می کند: پذیرش تزهای تطبیقی، ترکیب و ساخت و پس از آن اجرا.
آموزش
واحد آموزش موسسه در نوع خود و به واسطه نحوه و روش های آموزشی کم نظیر است. ایده های آموزشی بولز در زمینه تربیت نخبگان نه در کلاس های دانشگاهی و کنسرواتوارها بلکه در کارگاه های آموزشی، دوره های اجرا و در یک کلام در یک محیط باز به ظهور می رسید. با اینکه خود وی یک آکادمیسین نخبه بود اما راه ورود به جهان صوتی ایده ال را در تفکرات رسمی جست وجو نکرد. ایده های آموزشی وی بیشتر در پیدا کردن روش هایی برای عینیت بخشی، ایجاد حس مشارکت، پرورش ذهن های خلاق در زمینه پژوهش، آفرینش و امور اجرایی نوازندگی بود.در بسیاری از کارگاه های آموزشی چه در دوران مدیریت بولز چه بعد از آن سطح دانشجویان نه به وسیله آزمون ها بلکه به وسیله نظارت در حین یادگیری تعیین می شود. یکی از مهمترین اهداف و چشم اندازهای موسسه ایجاد مشارکت گروهی هنرجویان در پژوهش و آموزش روش های پژوهش و آنالیز گروهی مباحث تدریسی است.تشکیل آنسامبل های موقت آموزشی برای آنالیز قطعات، درس گفتارهای آزاد و متداوم، ارائه الگوهای جدید آموزشی دلالت بر گستردگی حیطه های آموزشی موسسه دارد. هر ساله تعدادی از آهنگسازان جوان با ثبت نام در برنامه های آزاد و کارگاه های آهنگسازی، الکتروآکوستیک، اودیوسفر، اصوات محیطی و نوازندگی شرکت می کنند. دوره هایی چون آموزش برنامه نویسی با گرایش صوت شناسی و موسیقی، طراحی صدا در راستای استفاده در آثار چند رسانه ای، مهندسی و مدیریت پروژه های موسیقایی و صوتی در جدول آموزشی موسسه قرار دارد. یکی از پروژه هایی که حدود هفت سال از اجرای آن می گذرد برنامه «از دبستان تا دانشگاه» است. این برنامه کمک آموزشی هرساله تعداد زیادی از دانش آموزان و دانشجویان را تحت پوشش خود قرار می دهد. گروه آموزشی موسسه با طراحی دوره های فوق برنامه اکثر گروه های سنی را با فعالیت های صوتی موسیقایی موسسه آشنا و مقدماتی را به عنوان مطالب پایه در اختیار آنان قرار می دهد. برنامه آموزشی «ATIAM» یکی از مهمترین برنامه های موسسه در زمینه مطالعات آکوستیک است که در دو سطح عالی و فوق عالی تدریس می شود.این برنامه با مشارکت دانشگاه پاریس شش UPMC وزارت ارتباطات و موسسه پژوهش های تطبیقی در جهت پذیرش و آموزش آهنگسازان و محققانی است که نیازمند فراگیری اصول علمی فیزیک آکوستیک در جهت ساخت آثار موسیقایی هستند. گروه تدریس پاریس شش طراحی و اجرای این دوره ها را برعهده دارد.کارگاه های اجرایی با نام «یک ساعت، یک کنسرت» از دیگر برنامه های بخش آموزش موسسه است.
فعالیت های چند رسانه ای
سال ۱۹۹۵ آغاز نگرش های تلفیقی و ارائه آثار چند رسانه ای در موسسه بود. نگرش هایی که در پی ایجاد فضایی برای بازتعریف تناسب بین موسیقی و سایر رسانه ها، به خصوص هنرهای بصری Visual است. پروژه های تلفیقی این موسسه اکثرا به صورت مشارکتی و چند جانبه تولید و اجرا می شود. اولین مجموعه از آثار چند رسانه ای موسسه، پروژه «مسنجر آلکس» و «تونلی زیر آتلانتیک» بود. پروژه مسنجر به مدت هفت ماه در نمایشگاه Cine Cite به نمایش درآمد. این برنامه حاصل کارگروهی «Cinqueiem Agence» و تیم های چند منظوره موسسه بود. ترکیبی سمعی و بصری با تاثیرات چند جانبه که رابطه ای را بین یک چهره گرافیکی مجازی و بیننده برقرار می کرد. تکنیک های گرافیکی این پروژه به وسیله «Medialab» و ایستگاه موسیقی موسسه پژوهش های تطبیقی طراحی و اجرا شد. این پروژه اولین اجرا از ایده پردازش صدا، آوای انسانی و تصویر در جهت ارتباط مستقیم با مخاطب است که با عملکردی براساس مکان نگاری و موقعیت سنجی مخاطب به وسیله حس گرهای اپتیکال و واکنش تصویری صوتی چهره مجازی صورت می پذیرد. همان طور که اشاره شد ترکیب، فضای صوتی و چیدمان منبع صدا براساس حرکات بازدیدکننده تنظیم و پخش می شود. پارامترها، سطح و کیفیت تونالیته، نوع انتشار صوتی به وسیله مخاطب کنترل شده است. ساخت اصوات در استودیوی موسسه صورت پذیرفته و پس از اصلاحات مورد نظر به چیدمان تصویری اضافه شده. پروژه مسنجر با ایجاد فضایی شبیه سازی شده سعی در ترکیب، تشدید و کنترل اصوات به شکلی همزمان داشت. اگر مخاطب بی حرکت می ایستاد سکانس صوتی به طنین پرکاشن فلزی تبدیل می شد. حرکت مخاطب باعث ایجاد صدای پردازش شده جزر و مد دریا می شد. در موسسه پژوهش های تطبیقی سالانه بین چهار تا شش پروژه چند رسانه ای به اجرا گذاشته می شود.
با گذشت حدود ۴۰سال از تاسیس IRCAM این کانون علمی هنری توانسته است ایده های پی یر بولز، تریستان موری، جوشوا فاینبرگ و ژرار گریسی در زمینه گسترش منابع صوتی و پژوهش های کاربردی و خلاقیت آکوستیک را حفظ کند. این موسسه یکی از مصادیق بارز و نشان دهنده عمق ضرورت و نیاز هنر به پژوهش و ارتباطات میان موضوعی است. موسسه پژوهش های تطبیقی و سایر نهادهای پژوهشی نه براساس ایده های «دستوری شده ای» چون جنبش نرم افزاری، نهضت تولید علم و کرسی های نظریه پردازی به فعالیت های خود ادامه می دهد و نه براساس کلام پردازی های هیجانی و خودشیفته وار ایدئولوژیک زمینه و بستر پژوهش های کاربردی و پایدار لیبرالیسم فرهنگی، انسان محوری و دموکراسی است. هیچ جامعه ای بدون درک و رسیدن به این مفاهیم قادر به گسترش پژوهش و کاربردی کردن آن به شکلی پایدار نخواهد بود.
